Η χρήση των πηγών στη διδασκαλία της Αρχαίας Ιστορίας στο Γυμνάσιο: παρατηρήσεις και προτάσεις

18 Φεβρουαρίου 2014

Αντιόπη Αργυρίου, 

Ράλλειο Γυμνάσιο Θηλέων Πειραιά

(Master’s στην Αρχαία Ιστορία, Πανεπιστήμιο Αθηνών, MΡhil in Classics, University of Cambridge, UK, Υποψήφια Δρ. Πανεπιστημίου Λονδίνου)

Η διδασκαλία της Ιστορίας είναι δύσκολο εγχείρημα. Όχι μόνο γιατί πρόκειται για ένα εξ ορισμού ιδεολογικά φορτισμένο γνωστικό αντικείμενο, αλλά και γιατί ο εκπαιδευτικός συχνά καλείται να απομυθοποιήσει στερεότυπα, να προσπελάσει μία ογκώδη διδακτέα ύλη, όπως ορίζεται από τα αναλυτικά προγράμματα, αλλά και να αναμετρηθεί με τη συνήθως αρνητική στάση των μαθητών

απέναντι σε ένα μάθημα που στο μυαλό τους έχει ταυτιστεί με την ‘παπαγαλία’ και τη ‘νεκρή ύλη’, δηλαδή προγόνους, παρελθόν, μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους κ.λ.π. Αφού, λοιπόν, σκοπός του μαθήματος είναι η καλλιέργεια ιστορικής συνείδησης και κριτικής σκέψης, οφείλει ο εκπαιδευτικός που αναλαμβάνει (ή του ανατίθεται) να διδάξει ιστορία να είναι προετοιμασμένος για μία δική του προσωπική αναζήτηση, διερεύνηση και κριτική μελέτη, ώστε να μπορέσει να εμπνεύσει στους μαθητές του το ενδιαφέρον για την ιστορία αλλά και να τους πείσει να μελετήσουν και να λειτουργήσουν και οι ίδιοι ως μικροί ερευνητές.   

Στην παρούσα εισήγηση θα προσπαθήσω να παρουσιάσω τις σκέψεις μου και να καταθέσω τις εμπειρίες μου από τη διδασκαλία της Αρχαίας Ιστορίας στο Γυμνάσιο. Πρόκειται για έναν τομέα της ιστορίας που ακόμη και σήμερα προκαλεί δέος και θαυμασμό στους μαθητές («το κλέος των αρχαίων προγόνων»), χωρίς όμως πάντοτε να εμβαθύνουν στην ουσία και τη σημασία των επιτευγμάτων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Επιπλέον, από μία αυστηρά γεγονοτολογική ιστορία (μάχες, πόλεμοι, συνθήκες) η αρχαία ιστορία μπορεί να γίνει ένα ενδιαφέρον ταξίδι στον πολιτισμό της καθημερινής ζωής, στις τέχνες και στα γράμματα, στην πολιτική και στη διπλωματία, στην παράδοση και στο θρύλο…

Μετά από ένα σύντομο θεωρητικό πλαίσιο βασικών αρχών που, νομίζω, πρέπει να διέπουν τη διδασκαλία της αρχαίας ιστορίας, θα παρουσιάσω μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα πώς θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν ορισμένες διαγνωσμένες δυσκολίες στη διδασκαλία του μαθήματος, αλλά και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν καλύτερα οι ιστορικές πηγές και τα παραθέματα.

Εκκινώντας από την πεποίθηση ότι ο διδάσκων της ιστορίας πρέπει να κατέχει το γνωστικό αντικείμενο σε βάθος και εύρος, χωρίς ωστόσο να παραγνωρίζεται η αξία της εφαρμογής νέων διδακτικών μεθόδων και τεχνικών (ομαδοσυνεργατική μάθηση, αξιοποίηση ΤΠΕ, ερευνητικές εργασίες κ.λ.π.), θα ήθελα να τονίσω τη σημασία της διερευνητικής μάθησης. Η διαδικασία της διερευνητικής μάθησης, η οποία θέτει το μαθητή στο επίκεντρο της διδασκαλίας και το διδάσκοντα στο ρόλο του καθοδηγητή – εμψυχωτή, είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη διδασκαλία της ιστορίας – ας μην ξεχνάμε ότι η πρωταρχική σημασία του όρου ‘ιστορία’ είναι ‘έρευνα, γνώση’ – αφού με αυτήν μπορεί η διδασκαλία να γίνει ένα ταξίδι στο παρελθόν με κριτική ματιά. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο διδάσκων να μπορεί να κατευθύνει τους μαθητές με τις κατάλληλες τεχνικές, ερωταποκρίσεις, εποπτικά μέσα, αλλά κυρίως με την ιστορική αφήγηση, που θα αναπαραστήσει το παρελθόν και θα κινητοποιήσει τη σκέψη και τον προβληματισμό.

Η ιστορία, λοιπόν, είναι πρωτίστως αφήγηση (όπως και οι ιστορίες που αρέσουν στα παιδιά!), και αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε όταν κάνουμε μάθημα. Μία γλαφυρή αφήγηση με εικόνες, κείμενα, ερωτήσεις, σημεία προβληματισμού, είναι ικανή να γοητεύσει το μαθητή και να τον καθοδηγήσει σε μία νέα οπτική της αρχαίας ιστορίας αλλά και του μαθήματος της ιστορίας γενικότερα. Αντί για την ξερή ανάγνωση από το σχολικό βιβλίο (με τα προβλήματά της και αυτή) προτείνεται η ανασύσταση (κατά το δυνατόν) του ιστορικού παρελθόντος, ώστε οι μαθητές να αποκτήσουν ιστορική ενσυναίσθηση και να συνειδητοποιήσουν το ιστορικό συνεχές, δηλαδή ότι τα ιστορικά γεγονότα δεν είναι τυχαία και ότι συνδέονται πάντοτε με τα προηγούμενα αλλά και τα επόμενα. Έτσι, οι μαθητές σιγά-σιγά αποκτούν συνείδηση του ιστορικού χρόνου αλλά και της εσωτερικής διασύνδεσης των γεγονότων, που από απλές χρονολογίες και πρόσωπα μετατρέπονται σε ερμηνευτικά εργαλεία του παρελθόντος.

Βέβαια, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι από τη μια, τα παιδιά ήδη ξέρουν πολλά όταν έρχονται στο γυμνάσιο, χρειάζεται όμως να τα καθοδηγήσουμε ώστε να οργανώσουν σωστά αυτή την ήδη κεκτημένη γνώση, και από την άλλη, ότι τίποτα δεν πρέπει να θεωρούμε αυτονόητο. Δηλαδή, αντί να επαναλαμβάνουμε το κείμενο του σχολικού βιβλίου και το συχνά απροσπέλαστο για παιδιά Α’ γυμνασίου λεξιλόγιό του, οφείλουμε να εξηγήσουμε, αν χρειαστεί, ακόμη και φαινομενικά απλούς όρους (π.χ. αίτια, αφορμές, πολιτισμός), χωρίς να θεωρήσουμε ως δεδομένο ότι αυτό που καταλαβαίνουμε εμείς το καταλαβαίνουν απαραίτητα και οι μικροί μαθητές μας…

Α) Δυσκολίες στη διδασκαλία

Οι βασικότερες δυσκολίες που αντιμετωπίζει συνήθως ο διδάσκων της Αρχαίας Ιστορίας στο Γυμνάσιο συνοψίζονται στα εξής σημεία:

-       Σχολικό εγχειρίδιο

-      Ερωτήσεις «κρίσεως»

-      Γλωσσική εξομάλυνση

-      Αξιοποίηση πηγών και παραθεμάτων

-      Στερεότυπα εθνικής υπερηφάνειας

Το σχολικό εγχειρίδιο της Αρχαίας Ιστορίας Α’ Γυμνασίου αποτελεί ένα βιβλίο συμπυκνωμένης ύλης με αρκετές δυσκολίες στην κατανόηση από τους μαθητές, κυρίως επειδή: α) χρησιμοποιεί ενίοτε δύσκολο λεξιλόγιο (π.χ. ‘πρωτογενής τομέας οικονομίας’ αντί του ευκολότερου ‘γεωργία και κτηνοτροφία’, β) υπάρχει συχνά ανομοιογένεια ύφους μεταξύ των κεφαλαίων, γ) δεν επιτυγχάνεται πάντοτε η σύνδεση (νοηματική και εκφραστική) των κεφαλαίων, ώστε να παρουσιαστεί το υλικό ως ενιαίο, και δ) απαιτείται πληρέστερη γνώση της ύλης από το διδάσκοντα ώστε να διευκρινίσει ασάφειες, να διορθώσει ατυχείς διατυπώσεις και να εξομαλύνει δυσκολίες.

Μία από τις συνηθέστερες όμως δυσκολίες του μαθήματος και ένας πραγματικός τρόμος των μαθητών (ειδικά στην περίοδο των εξετάσεων) είναι οι ‘ερωτήσεις κρίσεως’. Αλίμονο αν δε θέσουμε ειδικά στο μάθημα της ιστορίας ερωτήσεις που απαιτούν όχι απλώς την άσκηση της φωτογραφικής μνήμης του μαθητή, αλλά της συνθετικής και αναλυτικής ικανότητας! Όταν οι μαθητές εναγωνίως ρωτούν αν θα βάλουμε και ερωτήσεις κρίσεως στα διαγωνίσματα ή στις εξετάσεις – σα να ήρθε για αυτούς η μέρα της Κρίσεως!- νομίζω ότι μπορούμε να τους απαντάμε χαμογελώντας ότι φυσικά και θα βάλουμε και ότι πρέπει να χαίρονται για αυτό, γιατί δεν τους αντιμετωπίζουμε σαν παπαγαλάκια αλλά ως σκεπτόμενους ανθρώπους με νου και κρίση…

Ένα άλλο πρόβλημα που συχνά αντιμετωπίζει ο διδάσκων της ιστορίας (ειδικά της αρχαίας, μάλλον) είναι τα στερεότυπα εθνικής υπερηφάνειας. Αν διερευνήσουμε την πρόσληψη της ελληνικής αρχαιότητας από τους μαθητές (στην αρχή κιόλας του σχολικού έτους, κατά την εισαγωγή στο μάθημα), θα διαπιστώσουμε ότι κουβαλάνε πολλές έτοιμες και κοινόχρηστες ιδέες για τους αρχαίους Έλληνες, χωρίς ωστόσο να έχουν επεξεργαστεί κριτικά τις γνώσεις τους. Ρόλος του διδάσκοντα, λοιπόν, είναι όχι φυσικά να περιθωριοποιήσει ή να γελοιοποιήσει τυχόν στερεοτυπικές απόψεις που θα εκφράσουν οι μαθητές στην τάξη, αλλά να τις ελέγξει και να καθοδηγήσει και το μαθητή να τις ελέγξει. Ούτε προγονολατρεία ούτε προοδοπληξία, αλλά τοποθέτηση στο χώρο και στο χρόνο με κριτική διάθεση και ματιά.

Β) Οι πηγές

Η αξιοποίηση ιστορικών πηγών αλλά και παραθεμάτων από τη σύγχρονη βιβλιογραφία που υπάρχουν στο σχολικό εγχειρίδιο (και σε άλλα σχετικά εγχειρίδια) είναι βασικό συστατικό του μαθήματος. Δεν αποτελούν απλώς συμπληρωματικό υλικό για να διανθίσουμε τη διδασκαλία μας ή για να σπάσουμε τη  μονοτονία της αφήγησης, αλλά συνδέεται άρρηκτα με την παρουσίαση, την εμπέδωση και τελική αξιολόγηση της ύλης. Οι πηγές (εικόνες ή φωτογραφίες, αναπαραστάσεις, κείμενα αρχαίων συγγραφέων) μπορούν να αξιοποιηθούν είτε ως αφόρμηση, δηλαδή στην αρχή της διδασκαλίας προκειμένου να κινητοποιηθεί το ενδιαφέρον των μαθητών και να προετοιμαστούν για τη νέα γνώση, είτε για εμπέδωση και επέκταση (ειδικά σε κεφάλαια, όπου το κείμενο της αφήγησης είναι εξαιρετικά συμπυκνωμένο έως και ελλιπές (π.χ. στο κεφάλαιο για τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, ο οστρακισμός αναφέρεται μόνο στην πηγή), αλλά ακόμη και για ομαδικές εργασίες μέσα στην τάξη (με φύλλα εργασίας) ή για ατομικές εργασίες στο σπίτι.

Προκειμένου να πετύχουμε την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των πηγών (και παραθεμάτων), χρειάζεται πρώτα να θέσουμε συγκεκριμένες και στοχευμένες ερωτήσεις και να αποφύγουμε γενικές ανοικτού τύπου ερωτήσεις π.χ. ‘Τι λέει η πηγή για ….’. Είναι προτιμότερο και διδακτικά αποτελεσματικότερο να θέσουμε σαφώς διατυπωμένες ερωτήσεις με βάση την πηγή ζητώντας από τους μαθητές να εντοπίσουν, να διερευνήσουν, να συγκρίνουν και να αξιολογήσουν συγκεκριμένη πληροφορία και γνώση. Εννοείται ότι ο κάθε διδάσκων προσαρμόζει τους στόχους του, άρα και τις ερωτήσεις του στις πηγές, ανάλογα με το επίπεδο της τάξης και τις δυνατότητες των μαθητών του.

Βασικό θεωρείται επίσης να συνδεθεί το περιεχόμενο της πηγής με την προηγούμενη και κεκτημένη γνώση, ώστε ο μαθητής να καταλάβει ότι η ιστορία γράφεται μέσα από τις πηγές και ότι αυτό που διάβασε στο σχολικό βιβλίο του προέρχεται από τη μελέτη των πηγών. Η γλωσσική εξομάλυνση ίσως είναι απαραίτητη σε ορισμένα κείμενα. Αν εμείς επιλέγουμε άλλες πηγές από αυτές που περιέχει το σχολικό βιβλίο, φροντίζουμε επίσης να αντιστοιχεί στο γλωσσικό επίπεδο των μαθητών.  

Γ) Άλλες δυνατότητες

Ο διδάσκων διαθέτει σήμερα πολλά μέσα για να εμπλουτίσει τη διδασκαλία της ιστορίας. Με βίντεο και ντοκιμαντέρ από το Διαδίκτυο (www.edutv.gr/  www.youtube.com/, www.ert-archives.gr ), υλικό από το Ψηφιακό Σχολείο (www.dschool.edu.gr/ ), αλλά και χρησιμοποιώντας τα διαθέσιμα εκπαιδευτικά λογισμικά (όχι πολλά ούτε ιδιαίτερα σύγχρονα και διαδραστικά για την αρχαία ιστορία, αλλά χρήσιμα ως επιπλέον εργαλείο) μπορεί να ενισχύσει τη δυναμική του μαθήματος και να ενεργοποιήσει ποικίλες νοητικές περιοχές των μαθητών (εκτός από τη μνήμη, επίσης την κρίση, τη φαντασία, την ενσυναίσθηση). Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι μαθητές μας σήμερα είναι εξαιρετικά εξοικειωμένοι με τα σύγχρονα μέσα τεχνολογίας και ότι ο συνδυασμός εικόνας και λόγου είναι ιδιαίτερα γοητευτικός και αποτελεσματικός στο να μάθουν. Ας μην δαιμονοποιούμε την τεχνολογία και τις δυνατότητες που προσφέρει, αλλά ας μάθουμε πρώτα εμείς οι ίδιοι να την χρησιμοποιούμε σωστά. Τα βίντεο και τα ντοκιμαντέρ, δηλαδή, δεν πρέπει να αντικαταστήσουν το σχολικό βιβλίο ή την ιστορική αφήγηση, αλλά μπορούν να αξιοποιηθούν (με φύλλο εργασίας που διανέμουμε από πριν τους μαθητές, ώστε να προσανατολίσουμε την προσοχή τους σε συγκεκριμένα σημεία), για να παρουσιάσουμε, για παράδειγμα, μία δραματοποιημένη ιστορική αφήγηση (π.χ. The Greeks:Crucible of Civilization), ακόμη και επιστήμονες (ιστορικούς και αρχαιολόγους) που εξηγούν τα ιστορικά γεγονότα και μιλούν για τα ευρήματά τους.

Σε ό,τι αφορά, τέλος, τα παραθέματα της σύγχρονης βιβλιογραφίας, οφείλουμε να τα  διακρίνουμε από τις πρωτογενείς πηγές (άμεσες και έμμεσες, π.χ. αρχαιολογικά ευρήματα, αρχαία κείμενα κ.λ.π.) και να εξηγήσουμε στους μαθητές ότι αυτά αποτελούν ήδη μία ερμηνεία των πρωτογενών (αρχαίων) πηγών από τους σύγχρονους ιστορικούς. Για αυτό το λόγο προτείνεται η αξιοποίηση των παραθεμάτων στο στάδιο της εμπέδωσης της ύλης, αφού δηλαδή οι μαθητές έχουν γνωρίσει την καινούρια ύλη και καλούνται να μελετήσουν ερμηνευτικές εκδοχές της. Εννοείται, φυσικά, ότι ο διδάσκων μπορεί (και οφείλει) να αναζητήσει και βιβλιογραφικές αναφορές και εκτός σχολικού εγχειριδίου (βλ. και συνημμένες βιβλιογραφικές προτάσεις).

Στην παρουσίαση αυτή θα ήθελα ολοκληρώνοντας να συμπεριλάβω και δύο παραδείγματα από μαθήματα Αρχαίας Ιστορίας που εκπόνησα και υλοποίησα στο Ράλλειο Γυμνάσιο Θηλέων Πειραιά, με θέματα:

Α) Εισαγωγή στην Αρχαία Ιστορία (Αποθετήριο Καλών Πρακτικών, Αριστεία & Καινοτομία στην Εκπαίδευση2013:    http://excellence.sch.gr/index.php?option=com_chronocontact&Itemid=85/)

Β) Αθηναϊκή Δημοκρατία: Πολιτειακοί θεσμοί (παιδαγωγικά εργαστήρια για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Δημοκρατία & Εκπαίδευση» του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τη Δημοκρατία και τον Κοινοβουλευτισμό: http://foundation.parliament.gr/central.aspx?sId=110I444I1132I646I453528). 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

Ά. Γιαλούρη, Στην Αρχαία Αθήνα. Πέντε νέοι και ο κόσμος τους, Αθήνα 1998^2.

R. Flacelière, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Γ. Δ. Βανδώρου, Αθήνα 1993.

Δ. Ι. Κυρτάτας & Σ.Ι. Ράγκος, Η Ελληνική Αρχαιότητα: Πόλεμος – πολιτική - πολιτισμός, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2010.

Δ. Λυπουρλής, ἦν ποτε… Τρεις «ιστορίες» αρχαίας ελληνικής καθημερινότητας, Θεσσαλονίκη 1998.

P. Olalla, Ελλάδος Ελάσσων Ιστορία, Αθήνα 2012.

Rhodes, P. J., Οι ελληνικές πόλεις-κράτη. Μια συλλογή πηγών, μτφρ. Ι.Κ. Ξυδόπουλος, Αθήνα 2011.

Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο 2008^4.